گیاهان دارویی: گل گاوزبان ایرانی

نام فارسی : گل گاوزبان
نام علمی: Echium amoenum fisch et.
نام عربی: لسان الثور

گیاه شناسی و اجزای مورد استفاده:

به زبان عربی چندین گیاه و به ویژه دو گیاه borago officinalis L. و Echium ameonum fish et را لسان الثور می نامند. پزشکان سنتی اثرات درمانی هر دو گیاه را تقریبا یکسان دانسته اند اما آنچه در کتب طب سنتی نوشته مؤلفین ایرانی تحت عنوان لسان الثور آمده است حاصل تجربیات پزشکان ایرانی و مربوط به گیاهی با نام علمی Echium ameonum می باشد که به پارسی گل گاوزبان می نامیم و از گیاهان بومی ایران می باشد(1).
خواص دارویی این گیاه توسط رومی ها در اوایل قرن سوم قبل میلاد شناخته و به اروپا معرفی شد. هومر شاعر و مورخ یونانی از این گیاه به عنوان شادی آور و غم زدا نام برده است. رومی ها از سالیان بسیار دور برگ های گیاه را در شراب می خیساندند و از آن به عنوان نوشیدنی ارزشمند جهت آرام بخشی و برطرف نمودن مشکلات عصبی استفاده می کردند (2)
عقیلی خراسانی در مخزن الادویه آن را چنین توصیف کرده است: نباتی است جمیع اجزای آن با خشونت و مزغب و
منقط به نقطه های شبیه به خار و ساق آن باریک و خشن مانند پای ملخ و سبز مایل به زردی و به قدر ذرعی و برگ و آن بزرگتر و سیاه و ضخیم و با خشونت و منقط به نقطه های سفید شبیه بخار و مزغب شبیه به زبان گاو و مفروش بر روی زمین و ربیعی (روینده در فصل بهار) است و تازه آن سبز مایل به زردی و کهنه آن مایل به سیاهی و هر چند کهنه تر گردد سیاه تر شود و گل آن لاجوردی رنگ به شکل گل انار و از آن کوچکتر و طولانی و تخم آن کوچک اندك طولانی و سفید و از حب القرطم اندك باریک تر و در قمعی و اندك لعابی و تخم آن را مدور نیز گفته اند منبت آن اکثر بلاد خصوص گیلان که در آنجا بسیار خوب می شود(3).

گیاه از خانواده بوراژیناسه، گیاهی است دو ساله یا پایا، پوشیده از كر كهای نرم و نازك، یا بلند و ابریشمی، با ساقه ایستاده، برگ ها معمولاً دارای رگبرگ منفرد، گل دارای كاسه خشن با تقسیمات نیزه ای و پایا، جام گل، بزرگ سه برابر بلندتر از كاسه، پوشیده از كر كهای كم، پرچم ها محتوی درون جام، خامه كر كدار و دوشاخه، گل آبی مایل به ارغوانی. گل آذین: گرزن ساده و بلند، میوه: فندقه، بزرگ، نوك تیز و جوش دار.
موسم گل این گیاه آغاز اردیبهشت تا اوایل خرداد است. این گیاه تقریباً در تمام نواحی گیلان و مازندران، ارتفاعات كندوان، كلاردشت، ارتفاعات چالوس، بین منجیل و رستم آباد و ... گزارش شده است (4)

کیفیت مفرده:

تازه آن در اول گرم و تر و خشک آن را رطوبت کمتر و مایل به یبوست و قوت آن تا هفت سال باقی می ماند و گل آن
الطف جمیع اجزای آن(3).

افعال و قوا در طب سنتی ایران:

مفرح و مقوی ارواح و حرارت غریزی و اعضای رییسه (مثل قلب، مغز و کبد) و حواس است.
ملین طبع و مسهل صفرا و اخلاط سوخته است.
جوشاده آن برای نیکویی حواس و رنگ رخسار و تفریح و رفع خشونت نای و سینه و سرفه و تنگی نفس و درد گلو و سینه و شش و وسواس و خوف و غم و هم و سنگ کلیه و مثانه مفید است.

کاربردها در طب نوین: 

مواد موثره موجود در این گیاه نویعبارتند از: anthocyanidine (13%) ، flavonoid aglycons (0.15%) و همچنین منبع خوبی از اسیدهای چرب (gamma linoleic acid )، خصوصا دانه گیاه، می باشد و به دلیل حضور این ترکیبات در مطالعات حیوانی اثرات ضد تشنجی این گیاه نشان داده شده است(5).
همچنین دارای موسیلاژ به میزان 3 الی 5 درصد می باشد. املاح سدیم و پتاسیم در دم کرده 10 درصد کلبرگ های گل گاوزبان به ترتیب به میزان 5/11 و 250 میلی گرم در لیتر می باشد(6).
در سال های گذشته پژوهش های متعددی روی گیاه Echium amoenum انجام شده است، از جمله این تحقیقات، بررسی اثر ضدباكتری، بررسی اجزای تشكیل دهنده اسانس گلبرگهای گیاه، بررسی آلكالوییدهای پیرولیزیدین و تركیبات فنلی، بررسی اثرات ضد اضطرابی، ضد دردی و ضدتشنج در حیوان و مطالعه اثرات آنتی اكسیدانی، درمان افسردگی خفیف تا متوسط و درمان اختلالات روانی در بیماران انسانی بوده اند، تمام این پژوهش ها توسط محققین ایرانی و روی اندام دارویی گیاه ( گل های (E. amoenum انجام شده اند (7).
همچنین کارآزمایی بالینی با هدف بررسی اثربخشی عصاره آبی گل گاوزبان در درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواسی-اجباری (33 بیمار) نشان داده است که این عصاره، داروی موثر و بی خطر برای درمان این بیماران می باشد اگرچه مطالعات بیشار برای تایید آن لازم است (8)
در مطالعه انجام شده در 10 گروه موش صحرایی نشان داده مصرف مخلوط گل گاوزبان به همراه دم کرده لیموعمانی باعث کاهش ضربان قلب می شود (9)
مقدار مصرف آن حداکثر 4 گرم در روز به صورت دم کرده است (6).

خطرات و هشدارها:

مصرف نوع غیر ایرانی در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی شود (6) اگرچه آزمایش های به عمل آمده نشان داده که گل های گیاه گاوزبان ایرانی احتمالا از این نظر مشکلی ایجاد نمی کنند.

بهتر است افراد دچار مشکلات زمینه ای کبد و مجاری صفراوی در مصرف آن احتیاط کرده و با مقدار کم از آن استفاده کنند.

سایر گیاهان خانواده گاوزبان از قبیل Borago officinalis که در سرماخوردگی استفاده می شوند، سمیت کبدی ایجاد می کنند و محدودیت مصرف دارد (9).

همچنین در مطالعات حیوانی گل گاوزبان دارای اثر افزایش دهندگی فشارخون به ویژه در فشار بالا است، بنابراین در فشارخون بالا توصیه نمی شود (11).

منابع:

‏(1) دکتر ابوالقاسم سلطانی، دایره المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، جلد 1، ص:374
(2) عبدالرسول صالح زاده، هادی صمصام شریعت، بررسی گونه های مختلف گاوزبان موجود در بازار داروهای گیاهی ایران و مقایسه با گونه های استاندارد، دانشکده داروسازی، دانشگاه اصفهان، پایان نامه دکتری داروسازی، 1368
(3) محمد حسین عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، ص:703
(4) Ghahraman A. The Flora of Iran. National Society of Natural Resources Protection. Tehran, 1978, Vol. 1, pp: 74 - 5.
(5 M. R. Heidari, A. Mandegary , A. Hosseini and M. Vahedian , 2006. Anticonvulsant Effect of Methanolic Extract of Echium amoenum Fisch and C.A. Mey. Against Seizure Induced by Picrotoxin in Mice. Pakistan Journal of Biological Sciences, 9: 772-776.
(6) Iranian herbal pharmacopoeia. Codification committee, 1st ed., Tehran, Ministry of Health and Medical Education, 2002; pp667- 72, 717-23

(7) فراز مجاب، عبدالعظیم بهفر، فرزاد كبارفرد، بهمن نیك آور، بهنوش جعفری، Echium amoenum Fisch et. Mey. بررسی تركیب اسیدهای چرب دانة گیاه، فصلنامه گیاهان دارویی، سال هشتم، دوره اول، شماره مسلسل بیست و نهم، زمستان 1387
(8) مهدی سیاح برگرد، حاتم بوستانی، محمد سیاح، فرزاد فضیله، محمد کمالی نژاد، شاهین آخوندزاده، اثربخشی عصاره آبی گل گاوزبان در درمان اختلال وسواسی – اجباری، فصلنامه گیاهان دارویی، سال چهارم، شماره15، تابستان 1384
(9) Newall CA, Anderson LA, Phillipson JD. HerbalMedicines. London, The Pharmaceutical Press,1996: pp 49, 87
(10)تاثیر دو فرآورده گیاهی سنبل الطیب و گل گاوزبان بر آزمون های عملکرد کبد و کلیه در موش صحرایی، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دوره 11، 1382، ص: 22-27
(11)انیسه مسعود حمیدی، محمد خاکساری، خاطره هژبری، اثرات مصرف عصاره آبی گل گاوزبان و لیموعمانی بر فشارخون و ضربان قلب قبل و بعد از تزریق فنیل افرین در موش صحرایی نر، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دوره 18، شماره4، 1390، ص: 349-357