مزاج شناسی

مزاج‌شناسی ظرف هستی را برای انسان تعریف می‌کند. و تناسب طبع انسان با ظرف را می سنجد و بر اساس آن برای هر مقطع از زندگی حرکت مناسب آن را توصیه می‌کند، و برای طفولیت و جوانی میانسالی و کهنسالی و پیری برنامه‌ریزی ویژه ارائه می‌کند. و ساختار طبیعت انسان را با تمام رفتارهای مادی و معنوی و گفتاری و شنیداری و پنداری و دیداری و جنسی و غیر آن سازگار و همسان می سازد. و تلاس و زندگی را موافق با طرح الهی برای جهت گیری سرشت نظام هستی و سمت و سوی حرکت آن طراحی می کند. در این قالب هیچگاه انسان مخالف با قانون مندی های طبیعت حرکت نمی کند و رو در روی آن قرار نمی گیرد. و از هیچ لحظه طبیعت بی بهره نمی شود و یا زیان نمی بیند.

مزاج شناسی ساخت جایگاه واقعی و حقیقی انسان در ساختار جهان خلقت است و موافق سازی حرکت آن با حرکت خلقت. و هر گاه حرکت انسان با جهان سازگار و همسان و موافق شد تعادل پدید می آید و هرگاه تعادل پدید آمد صحت بدست آمده است و حفظ تعادل مزاج حفظ الصحه و بهداشت نامیده می شود. هرگاه مسیر زندگی او، خورد و خوراک او با محیط زیست و پوشاک، تفکر و کردار و کنش وی مخالف طبیعت بود از حالت تعادل خارج گردیده است و در آن صورت بیمار است. و ایجاد اعتدال فقط در سلامت تن نیست که اعتدال در تن و روان نیز شامل می شود.

علائم گوارش

	بلغمی	سواوی	سفراوی	دموی	معتدل
گرایش به ترشی	ندارد	ندارد	دارد بیشتر	دارد کمتر	گاهی دارد
بوی بد دهان	ندارد	ندارد	ندارد	ندارد	ندارد
بوی بد مدفوع	ندارد	ندارد	ندارد	ندارد	ندارد
قار و قور شکم	دارد	دارد	ندارد	ندارد	ندارد
تمایل به سردی ها	ندارد	ندارد	دارد	دارد	متوسط
تمایل به گرمی ها	دارد	دارد	ندارد	گاهی دارد	متوسط

ر طب ایرانی طبیب پس از مطالعه و تسلط بر امور طبیعیه بایستی بتواند مزاج فرد (سالم یا بیمار) و مزاج عضو بیمار و بیماری را تشخیص دهد.

در مزاج شناسی، حکیم با توجه به علائم خلط غالب و مزاج فعلی به تشخیص و درمان مشغول نمی شود که برای مزاج شناسی صحیح بایستی علاوه بر آنها به مزاج ذاتی (جبلی-مزاج جنسی- مزاج سنی –مزاج جغرافیایی– مزاج فصلی و مزاج معنوی فرد هم دقت کرد و سپس با علم بر آنها به امر تشخیص و درمان پرداخت.

تعریف مزاج: از ترکیب و امتزاج ارکان کیفیتی حاصل می شود که مزاج نام دارد. یعنی مزاج وضعیت و حالتی است که در حقیقت به قول ابن سینا به تعداد انسانها متفاوت است و اگر در مبحث مزاج شناسی به مزاج های ساده و مرکب و معتدل تقسیم می شود هر یک از آنها درجات و تفاوت‌هایی دارد که سبب می شود مزاج و طبع هر انسانی فقط و فقط حاص خودش باشد و این است مه در طب سمتی ایران نسخه واحد و مشابه و علامت درمانی نداریم بلکه بسته به هر انسان و مزاج خاص او، درمان خاص صورت می پذیرد. در هر مزاجی از تمام ارکان اربعه مقادیری وجود دارد که اگر این ارکان در فرد به اندازه و متناسب (نه تساوی بلکه متناسب) با شد مزاج معتدل است و در غیر این صورد بسته به تناسب افزایش هر رکن یکی از مزاج های هشت گانه پدید می آید.

مزاج رکن	گرم و خشک صفراوی	گرم و تر دموی	سرد وتر بلغمی	سرد وخشک سوداوی	گرم	تر	سرد	خشک
آتش	افزایش				افزایش			افزایش
هوا		افزایش			افزایش	افزایش
آب			افزایش			افزایش	افزایش
خاک				افزایش			افزایش	افزایش

جدول مزاج سن

	۰-۳۰	۳۰-۴۰	۴۰-۶۰	بالای ۶۰
مرحله	رشد	جوانی	میانسالی	پیری
مزاج	گرم و تر	گرم و خشک	سرد و خشک	سرد و تر

جدول مزاج فصل

بهار	تابستان	پاییز	زمستان
گرم و تر	گرم و خشک	سرد و خشک	سرد و تر

مزاج غذاها

خشک و سرد	خشک و گرم	خشک و گرم	تر و گرم	تر و سرد	تر و سرد
ارزن	سیاه دانه	آویشن	انبه	سیرابی	اسفرزه
ازگیل		بادام کوهی	انگور	شاه توت	اسفناج
آلو زرد	سیب	بادام هندی	اوا سیاه	شفتالو	آلبالو
بلوط	سیر	بادمجان	آناناس	شلیل	آلو سیاه
پنیر	شاهی	برگ بو	بادام درختی	شور	آلو بخارا
ترشک	شنبلیله	بزرک سیاه	بادام زمینی	شیر	باقلا
خشخاش	شور	بزرک قهوه ای	بالنگو	قارچ	بالنگ
ذرت	شوید	بولاق اوتی	به	کاهو	بامیه
ریش بز	فرنجمشک	بی بر	پاپایا	کدو خورشتی	بتابی
زالزالک	فلفل دلمه	پسته	تخم ریحان	کره	برنج
زیتون کال	فلفل سبز	پسته کوهی	تخم شربتی	کله و پاچه	بکرائی
سماق	فلفل سفید	پونه	تخم آفتابگردان	کیوی	بلمک
سنجد	فلفل سیله	پونه کوهی	تخم خربزه	گرمک	بید خونی
سنگک	فلفل قرمز	پیاز	تخمه دسته انبو	گریپ فروت	پرتغال
شاه بلوط	فندق	پیازچه	تخمه طالبی	گوجه فرنگی	پرتقال مربائی
شاه دانه	کاکائو	ترب سفید	توت سفید	گوشت اردک	تخم مرو
شنگ	کرفس	ترب سیاه	خربزه	گوشت انواع ماهی	تخمه کدو
عدس	کلم برگ	ترخون	دسته انبو	گوشت بز	تخمه گرمک
غازیانی	کلم بروکلی	تره	زردک	گوشت خروس	تخمه هندوانه
قره قروت	کنگر	تره فرنگی	زیتون رسیده	گوشت گاو	توت فرنگی
کشک	کنگر فرنگی	توت خشک	سیب زمینی ترشی	گوشت گوساله	جو
گشنیز	گردو	جعفری	شقایل	گوشت میگو	خامه
گوجه سبز	گل کلم	جوز هندی	شلغم	لوبیا سبز	خرفه
لیو عمانی	گلبرگ	چلغوز	طالبی	لور	خیار سبز
ماش	گلپر	خردل	قدومه شهری	لیمو شیرین	دارابی
	گوشت شتر	خرما	قدومه شیرازی	ماست	دوغ
	لپه	دارچین	قیسی	ماست چکیده	ذغال اخته
	مرزه	دال عدس	کدو حلوایی	نارنج	زردآلو
	موسیر	رازیانه	کلم قمری	نخود فرنگی	سرشیر
	میخک	رزماری	کنجد	هلو	سلمک
	نارگیل	ریحان	گلابی	هندوانه	سیب زمینی
	نخود سفید	ریواس	گندم
	نخود سیاه	زردچوبه	گوشت آهو
	نعناع	زعفران	گوشت بلدرچین وحشی
	هل	زنجبیل	گوشت بوقلمون
	وانیل	زینان	گوشت جوجه مرغ
		سوسن گل	گوشت دل
			گوشت سار
			گوشت غاز
مفید برای دموی مضر برای سوداوی	مفید برای بلغمی مضر برای صفراوی	مفید برای بلغمی مضر برای صفراوی	مفید برای سوادوی مضر برای دموی	مفید برای صفراوی مضر برای بلغمی	مفید برای صفراوی مضر برای بلغمی

علائم غلبه اخلاط چهارگانه در مزاج‌های مختلف

دستگاه مربوطه	صفرا	سودا	معتدل	دم	بلغم
رنگ پوست	زرد گون یا گندم گون روشن	سبزه رو	گندم گون	گندم گون متمایل به گل خون	سفید یا سیاه
رطوبت پوست	خشک بویژه در صورت و دست	خشک در همه اندام‌ها	نه خشک و نه مرطوب	غیرمرطوب	مرطوب
منافذ پوست	گاهی درشت یا ریز	متوسط و ریز	متوسط	درشت	ریز
گرمی و حرارت پوست	گاهی سرد گاهی خیلی گرم	همیشه سرد	گرم	زیاد گرم	سرد
رنگ مو	خرمایی-مشکی	خرمایی-مشکی	مشکی	مشکی و خرمایی تیره	خرمایی روشن – بور
ضخامت	کلفت	کلفت	متوسط	خیلی ضخیم	نازک
پیچشش مو	با فر درشت	مجعد	صاف برجسته	با فر درشت و برجسته	بدون فر و لخت و صاف
نرمی و چربی پوست	چرب و خشک	خشک	نه چرب و نه خشک	چرب و مرطوب	نرم
پراکندگی مو در بدن	کم	کم	در سینه، شانه و کمر مقداری پر	بدن، سر و سنه پر مو	بدون مو
ریزش مو در سر	ریزش موی جلوی سر	ریزش مو ندارد	ریزش مو ندارد	ریز موی متوسط سر	بدون مو
رنگ چشم	میشی	میشی تیره	قهوه‌ای	مشکی	میشی روش تا آبی
رنگ اسکلرا	سفید مایل به زرد	سفید مایل به طوسی	سفید شفاف	سفید مایل به قرمزی	سفید مات و بیحال
رنگ لب	گاهی قرمز با لب ترک خورده	تیره رنگ	قرمز شرابی	قرمز تیره	قرمز کمرنگ
برجستگی شکم	کمی برجسته	شکم فرورفته	شکم متوسط و عضلانی	شکم بزرگ و عضلانی مرطب	شکم بزرگ و دارای پیه و چربی
استخوان‌بندی	شانه‌ها متوسط و کمر و ساق کمی پهن	شانه‌ها باریک و کمر و ساق باریک	شانه‌ها و سینه برجسته و کمر و ساق درشت	شانه‌ها برجسته سینه درشت و کمر و ساق درشت	شانه‌ها درشت و کمر و ساق درشت تر
اندام	باریک متوسط	باریک خشک کشیده	متوسط	درشت با شانه پهن و سر بزرگ	متوسط با سر متوسط و اندام میانی درشت
برجستگی عروق	رگ‌های نیمه آشکار و درشت	رگ‌های نیمه آشکار نازک	رگ‌های آشکار، درشت و پهن	رنگ‌های آشکار پر	رگ‌های پنهان
عضلات اندام	ماهیچه‌های کشیده و متوسط	ماهیچه‌های کشیده و باریک	ماهیچه‌های پر و کشیده	ماهیچه‌های درشت و کشیده	ماهیچه‌های نرم
گرمی و حرارت دست	گرم	سرد	نه گرم نه سرد	دست خیلی گرم	سرد
گرمی و حرارت پا	گاهی سر و گاهی گرم	همیشه سرد	گرم	خیلی گرم	سرد
زیر ناخن	قرمز و زرد	تیره رنگ	قرمز شرابی	قرمز پررنگ	متمایل به بی رنگی

جدول بازتاب روانی و رفتاری مزاج‌های مختلف

ردیف	دموی	صفراوی	سوداوی	بلغمی
۱	علاقه به ادبیات و موسیقی	گاهی علاقمند به ادبیات کاهی علاقمند به ریاضی	علاقه به حسابگری و مسائل فنی	گرایش به علو عقلی و ریاضیات
۲	استعداد شاعری	دارای استعداد خشونت و بدخلقی	همه سو نگر – تیزهوش	حسابگر و محتاط
۳	علاقه به طبیعت	پاییز و زمستان را دوست دارد	بهار و تابستان را دوست دارد	بد بهار و بد تابستان
۴	اهل عشق و محبت	گاهی عاسق، گاهی فارق	کم احساس و منطقی	منطقی و عاقل
۵	بلند پرواز	گاهی با اراده، گاهی سست	میانه‌رو و محتاط	میانه‌رو – محتاط و گاهی ترسو
۶	دوراندیش	گاهی پر انرژی گاهی کم انرژی	کم انرژی و مداومت در انجام کار	تجارت پیشه
۷	اهل خیر و معنویت	دارای استعداد معنوی (مقطعی)	تمایل کم به معنویت	آرام – منزوی و دارای حرکات کند
۸	خوش اخلاق و خوش رو	تندو تیز و بی قرار	ناآرام و همیشه در فکر	گذشته‌نگر
۹	شجاع و جسور	گاهی پرجرات گاهی آرام	دارای وسواس و نگرانی و دودلی	ظریف و ریزبین – حساس
۱۰	دارای توان ریسک	پرخاشگر	بدون توان ریسک	منظم – دقیق
۱۱	اعتماد به نفس بالا	ناآرام، دو دل	انتقامجو	دارای استعداد افسردگی
۱۲	دارای استعداد شقاوت (آنی)	گاها باعث رنجش دیگران می شود	مجذوب نمی شود	بدون استعداد ریسک
۱۳	سخاوتمند	تیزبین و دقیق در برخی ابعاد	میل جنسی فراوان – توان جنسی کم	اهل سازش – متاثر ار دیگران – بی اراده
۱۴	تنوع طلب و بی علاقه به کار تکراری	مقید به اصول، منظم و حساس	فکر و خیال فراوان	درون‌گرا – خودخور – منفی باف
۱۵	بی نظم	آینده‌نگر و گاها خیالباف و دقیق در تصمیم‌گیری	بدبین – حساس – نگران	نیازمند محبت
۱۶	نوع دوست	حاضرجواب – باهوش	منظم	کینه توز
۱۷	بد حال در تابستان	گاها سخاوتمند	خودخور (درون‌گرا)	فراموش‌کار – کندذهن
۱۸	دارای هوش و حافظه برتر	میل بالای جنسی و توان جنسی متغییر	اهل جنجال و جدال	بی‌علاقه به یادگیری
۱۹	میل و توان جنسی زیاد	سریع، چالاک و پرانرژی	تیزبین و با دقت همه جانبه	میل جنسی کم و توان جنسی کم
۲۰	سریع، چالاک و پرانرژی	پرحرف	لجباز و یک دنده و پافشاری در انجام کارها	راحت و بی‌قید به اکثر مسائل